کتاب الوقف - سال سوم(1400)
استاد آملی لاریجانی
استاد آملی لاریجانی
جهت مشاهده تقریر روی نام جلسه بزنید
28/10/1400/ شرایط عین موقوفه/ بحث در این بود که از شرائط موقوفه عین بودن است، مباحث مختلفی از وجوه عین بودن گذشت. بحث در کلی خارجی بود که آیا عین، مقابل کلی خارجی به معنای کلی فی المعین نیز هست؟ آیا اشکال دارد که مال موقوفه به نحو کلی فی المعین باشد؟ مثلا شخصی که مالک زمین بزرگی است با عقد بیع صد متر از این زمین بزرگ را بفروشد. حال در وقف نیز بگوید صد متر از این زمین بزرگ را وقف کردم. پرسش این است که آیا چنین وقفی به نحو کلی ف...
| ||
4/11/1400/ شرایط عین موقوفه/ بحث در شرائط موقوفه بود. اولین شرط عین بودن بود که بحث از آن تمام شد و معلوم شد که به نظر می رسد عین به معنای مقابل منفعت، دین، کلی ذمی، مبهم و مردد قرار می گیرد یعنی شرط بودن عین به معنای مقابل همه این معانی درست است و اگر هر یک از این پنج صفت در موقوف باشد، صحت وقف مشکل است. فقط نسبت به کلی فی المعین و مردد برخی قائل به صحت وقف شدند مانند اینکه احد العبدین را وقف کند. منتهی در این دو قسم هم به ن...
| ||
5/11/1400/ شرایط عین موقوفه/ عرض کردیم که در عداد شرائط موقوفه، مملوکیت را ذکر کرده اند و فرموده اند مال موقوفه باید عین و مملوک باشد. این اشتراط مملوکیت ممکن است اشاره به نکات مختلفی باشد، که به برخی تصریح شده است و برای برخی دیگر به اشاره اکتفا شده است. تا جائی که یادم هست در متن تحریر نیاورده اند که وقتی مملوکیت را شرط می کنیم تکلیف اعیانی که متعلق حق است چه می شود اما عده ای از فقهاء متعرض این فرع و حکم آن شده اند....
| ||
9/11/1400/ شرایط عین موقوفه/ بحث در شرائط موقوف به این شرط رسید که باید عین و مملوک باشد. بسیاری از فقهاء از بررسی شرط مملوک بودن با چند کلمه عبور کرده اند، مانند اینکه گفته اند خمر و خنزیر نباشد زیرا این دو به ملکیت در نمی آید. در حالی که مملوک بودن می تواند مقابل چند بحث قرار گیرد: یکی اینکه مثل خمر و خنزیر لا یملک باشد. و دیگری اینکه ملک نباشد ولی متعلق حق اختصاص باشد. بحث از این دو در جلسات گذشته آمد. سومین بحث اینکه می ت...
| ||
10/11/1400/ شرایط عین موقوفه/ عرض کردیم که چند نکته در تصمیم گیری در این بحث دخیل هستند ولو اینکه تاثیرشان دائمی نباشد. یکی از آن نکات این بود که «اوفوا بالعقود» قاعده اولیه را در عقود فضولی درست می کند و با جریان آن نتیجه می گیریم که قاعده اولیه در بیع و دیگر عقود فضولی صحت است. پرسش این است که بنابراینکه ما وقف را ایقاع بدانیم یا مردد باشیم که ایقاع است یا عقد، آیا آیه شامل ایقاعات نیز می شود؟ اگر وقف، عقد باشد داخل در اوفوا...
| ||
11/11/1400/ شرایط عین موقوفه/ بحث در این بود که آیا وقف فضولی با لحوق اجازه قابل تصحیح است یا نه. بحث به اینجا کشیده شد که ببینیم آیا دلیل اولی بر تصحیح داریم. در عقود فضولی مانند بیع نیز این بحث را مطرح کرده اند که آیا قاعده اولی صحت است تا اینکه اگر مانع دیگری نبود حکم کنیم به صحت بیع فضولی عند لحوق الاجازه؛ یا دلیل بر صحت نداریم و قاعده اولی عدم صحت است....
| ||
17/11/1400/ شرایط عین موقوفه/ بحث در این بود که در شرائط وقف علاوه بر عین بودن، مملوک بودن را شرط کردند. بیان شد که مملوک بودن دارای چند نکته است، یکی از نکات ممکن است ناظر به این باشد که وقف فضولی درست نیست، یعنی واقف باید ملک خودش را وقف کند و اگر کسی فضولتا وقف کرد این وقف صحیح نیست./بیان شد که برای رسیدن به نتیجه در وقف فضولی باید چندین مؤلفه حل شود که همه اینها فی الجمله در حل این بحث دخیل هستند نه بالجمله. چون برخی از آن...
| ||
18/11/1400/ شرایط عین موقوفه/ بحث در این بود که در وقف، ملکیت عین شرط است، از اینجا بحث کشیده شد به وقف فضولی که آیا با اجازه مالک این وقف تصحیح می شود یا نه؟/در اینکه وقف فضولی بدون اجازه مالک باطل است بحثی نیست. اما درباره حکم آن در فرض اجازه مالک جلسه گذشته بیان شدکه باید برای تصحیح این وقف دو بحث را روشن کرد: یکی اینکه صحت وقف فضولی بنابر اینکه وقف، ایقاع باشد به چه صورت است که این بحث را در جلسات گذشته به تفصیل بحث کردیم ...
| ||
19/11/1400/ شرایط عین موقوفه/ بحث در فقه فضولی بود که تمام مباحثش گذشت فقط یک نکته راجع به اجماع باقی مانده است. نتیجه این شد از این چند مؤلفه ای که تا به حال بیان کردیم و ممکن بود هر کدام راهی برای تصحیح وقف فضولی درست کند، هیچکدام نتوانست وقف فضولی را تصحیح کند. و چون ما عموم یا اطلاق مصحح را در باب وقف قبول نداریم، نتیجه این می شود که تا اینجا ولو از باب اشتغال، وقف فضولی درست نیست....
| ||
23/11/1400/ مسائل 32، 33، 34 و 35/ دو مسئله 32 و 33 تتمه مسئله 31 است. در آن مسئله شرائط موقوف را بیان کردند که عبارت بود از اینکه عین باشد، مملوک باشد، انتفاع محلل داشته باشد و ... و در این مسئله 32 این را مطرح می کنند که آیا لازم است که منفعت عین در زمان وقف کردن وجود داشته باشد یا حصول منفعت با فاصله از عقد نیز کفایت می کند؟ یعنی همینکه عین، اهلیت للانتفاع داشته باشد و در طول زمان آن منفعت حاصل شود کافی است؟ حضرت امام قدس سره ال...
| ||
24/11/1400/ شرایط موقوف علیه/ شرط اول موجود بودن موقوف است و روشن است که این شرط در مقابل این فرض است که موقوف علیهم موجود نباشند، مانند اینکه وقف می کند بر اولادش با اینکه اصلا اولاد ندارد. یا وقف می کند بر حملی که هنوز به دنیا نیامده است. البته حمل معدوم نیست، و روشن است که تطبیقش بر این فرض همراه با مسامحه است. لذا مرحوم صاحب جواهر می فرماید که حمل، معدوم نیست و از این رو وصیت برای حمل اشکال ندارد، همچنین عزل میراث برای او ...
| ||
25/11/1400/ شرایط موقوف علیه/ بحث در شرائط موقوف علیه بود. در کلمات قوم معمولا چهار شرط ذکر شده است و اولین شرط این است که موقوف علیه، باید موجود باشد. در دو جلسه گذشته سه استدلالی که مرحوم آخوند از کلمات قوم استفاده کرده بودند بیان شد و اشکالات ایشان به این دلائل بررسی گردید....
| ||
30/11/1400/ شرایط موقوف علیه/ بحث در مسئله 35 تحریر درباره شرائط موقوف علیه بود اولین شرطی که بحث شد این است که موقوف علیه باید موجود باشد. در این مسئله ما دیدیم که از متقدمین و حتی متأخرین اجماع وجود دارد. البته در اعصار قریب به عصر ما برخی از فقهاء در این مساله مخالفت کردند از جمله مرحوم آخوند در رساله وقف[1]، مرحوم صاحب عروه در تکمله عروه[2] اما در میان متقدمین و فقهاء متاخر تا زمان علامه و محقق همه عبارتها دلالت دارد بر ای...
| ||
1/12/1400/ شرایط موقوف علیه/ بحث در وقف بر موقوف علیه معدوم در صورتی بود که ابتدائا وقف بر معدوم شود و سپس بر موجود، که صورت ثانیه ای بود که شیخ انصاری ره به تبع مرحوم شیخ طوسی ره طرح کردند./البته ظاهرا ابهامی که دیروز عرض کردیم در کلام مرحوم شیخ وجود دارد درست نیست چون به نظر می آید شیخ طوسی اعلی الله مقامه اصلا همین صورت ترتیب را مطرح می کنند که اول وقف علی المعدوم شود ثم علی الموجودین. یعنی موجودین می خواهند طبقه دوم بشوند...
| ||
2/12/1400/ موقوف علیه در وقف عام/ در مسئله 35 بحث در این بود که در وقف خاص باید موقوف علیه موجود باشد و وقف بر معدوم صحیح نیست. پس از اتمام مباحث معلوم شد که ما نیز این فرمایش اجماعی فقهاء را قبول داریم هر چند برخی از فقهای نزدیک به عصر حاضر منکر آن شده اند./بررسی اشتراط وجود موقوف علیه در وقف عام/از اینجا یک مسئله دیگری پدید می آید که آیا در وقف عام هم همینطور است؟ در موارد بسیاری ممکن است این صورت پیش آید عینی بر عنوانی وقف شود ...
| ||
3/12/1400/ اشتراط تعیین موقوف علیهم/ همانطور که دوستان با مراجعه به متون ادعیه توجه کرده اند برخی از ادعیه ما سطح فوق العاده عالی دارند. خدا رحمت کند استاد بزرگوار ما آیت الله حسن زاده آملی را، ایشان می فرمود در ذهن من این است که مناسب است بعضی از متون ادعیه را تدریس کنند. دلیلش این است که متون ادعیه و مناجاتها مختلف است. برخی از آنها واقعا سطح فوق العاده عالی ای دارند. البته ادعیه همه اش خوب است، چون دعا خودش ادب خاصی است برای حضور ...
| ||
14/12/1400/ اشتراط تعیین موقوف علیهم/ بحث در تعیین موقوف علیهم در وقف بود. عمدۀ بحث که مربوط به نقل کلمات و تحصیل اجماع بر معین بودن موقوف علیه بود گذشت. به نظر ما بعید نیست که بتوانیم اجماع را تحصیل کنیم علاوه بر اینکه توسط ابن زهره در غنیه و ابن ادریس نقل اجماع شده است بر اینکه باید متعلق وقف و موقوف علیه معروف و متمیز باشند....
| ||
15/12/1400/ اشتراط تعیین موقوف علیهم/ بحث در مسئله 37 بود که در متن تحریر الوسیله فرمودند تعیین موقوف علیه لازم است و اگر وقف کند بر احدهما یا احد المسجدین باطل است./بحث در مستند این فرمایش بود. روشن شد که بر این مطلب علی الظاهر اجماع وجود دارد و لااقل اینکه این نظر از شهرت بسیار بالائی بین فقهاء بهره مند بوده است./منتهی کم کم در کلمات فقهاء مخصوصا فقهائی که نزدیک به این عصر بوده اند در بطلان اینگونه وقف تردید شده است تا جایی که مرحوم...
| ||
16/12/1400/ اشتراط تعیین موقوف علیهم/ بحث در اشتراط تعیین در موقوف علیه بود. در این مساله ادعای اجماع شده بود بر اشتراط تعیین. شاید مستند کسانی است که به نحو قاطع قائل شدند که اگر وقف کند بر احدهما یا بر احد المشهدین باطل است همین اجماع باشد. مرحوم امام قدس الله نفسه الزکیة در تحریرالوسیلة همین نظر را پذیرفتند شاید همه فقهاء متقدمین بلاخلاف همینطور فرموده اند و تنها در میان فقهاء عصر ما یا قریب به عصر ما است که برخی فرموده اند دلیل قا...
| ||
22/12/1400/ اشتراط تعیین موقوف علیهم/ بحث در لزوم تعیین موقوف علیهم و بطلان وقف در صورت عدم تعیین بود. مرحوم امام در متن تحریر الوسیله تعیین در موقوف علیه را شرط دانستند و فرمودند که اگر بگوید وقف کردم بر احد الشخصین یا احد المسجدین باطل است./عمده مستند این نظر اجماع متقدمین و متأخرین است که به تفصیل گذشت. اما علمای قریب به عصر ما مخالفت کرده اند و حتی صاحب جواهر هم قائل به تفصیل شده اند. فرمایش مرحوم آخوند را یکی دو جلسه بحث کردیم. م...
| ||
24/12/1400/ اشتراط تعیین موقوف علیهم/ بحث ما در مسئله 38 تحریر بود که راجع به وقف بر کفار بود. ما بنا داشتیم که این بحث را ادامه دهیم، منتهی این بحث چندین جلسه طول می کشد. هم باید وقف بر کافر ذمی را بحث کنیم و قیوداتش را یعنی تفاصیلی که در کافر ذمی هست، که در واقع پنج قول در خود کافر ذمی وجود دارد. بعد هم باید کافر حربی را به همراه تفاصیلش بحث کنیم. همچنین بحث کافر فطری و ملی را که همه اینها در یک جلسه حل نمی شود و دوباره بعد از تعطیل...
| ||
18/02/1401/ وقف علی الکفار/ بحث ما در مسأله 38 تحریر بود. مرحوم امام قدس سره فرمودند: «الظاهر صحة الوقف علی الذمی و المرتد لا عن فطرة سیما إذا کان رحما، و اما الکافر الحربی و المرتد عن فطرة فمحل تأمل».[1]/مرحوم امام قده بین کافر ذمی و مرتد لا عن فطرة یا ملی از یک طرف و بین کافی حربی و مرتد فطری از طرف دیگر فرق گذاشته اند. در کافر ذمی به صحت وقف فتوی داده اند، کما اینکه نظر مشهور هم همین است، بلکه شاید مخالف در این مسأله خیلی...
| ||
19/02/1401/ وقف علی الکفار/ در جلسه گذشته فرمایشهای مرحوم شیخ در تقریرات محقق رشتی را بیان کردیم. ایشان دو استدلال مهم آورده بود که در کلمات دیگران هم هست: یکی استدلال به نهی های خداوند متعال است که متوجه مسلمین شده نسبت به موادّه کفار و اتخاذ آنان به عنوان اولیاء. گوئی می خواهند بگویند وقف کردن هم یکی از مصادیق مواده و اخذهم اولیاء است....
| ||
24/02/1401/ وقف علی الکفار/ بحث در صحت وقف بر کافر ذمی بود. بیان شد که اقوال مختلف است. قول اول این بود که وقف بر کافر ذمی در مطلق اقارب جائز است و در غیر اقارب صحیح نیست. برخی از مطالب مربوط به این بحث گذشت. به صورت کلی اگر ما قائل به عمومات فوقانی باشیم ممکن است راهی برای تصحیح این وقف وجود داشته باشد. اما اگر قائل به عمومات نباشیم صحت این وقف قدری دشوار می شود. و ما چون اصالة الفسادی هستیم می گوئیم اصل اشتغال و عدم تحقق م...
| ||
25/02/1401/ وقف علی الکفار/ بحث در دلیل صحت وقف مسلم بر ذمی ای است که از اقارب و محارم مسلم باشند و عدم صحت وقف بر کافر اجنبی. مرحوم صاحب شرایع در شرایع و در نافع فرمودند وقف بر مطلق ذمی و لو کان اجنبیا صحیح است. و عده دیگری مانند مرحوم علامه در کتب متعدد و شهید اول در دروس و شهید ثانی در مسالک هم همین را فرموده اند. منتهی مرحوم صاحب ریاض فرموده بود: ما نیافتیم که در این مساله غیر از محقق در نافع و در شرایع چنین نظری بدهد./ا...
| ||
26/02/1401/ وقف علی الکفار/ بحث در مسئله 38 تحریر بود که:«الظاهر صحة الوقف علی الذمی و المرتد لا عن فطرة سیما إذا کان رحما، و اما الکافر الحربی والمرتد عن فطرة فمحل تأمل»./از بحثهای گذشته چند نکته در این مسئله معلوم شد: اول اینکه در این مسئله مرحوم حضرت امام مثل صاحب شرایع و عده ای از محققین، وقف بر ذمی را مطلقا قبول دارند و مقید به رحم و اقارب نمی کنند. با توجه به آنچه در جلسات قبل گفته شد معلوم شد که ما نمی توانیم چنین تعم...
| ||
27/02/1401/ وقف بر جهات محرمه/ بحث در مسئله 39 تحریر بود، مرحوم امام ره در این مسئله 39 دو مسئله بلکه چند مسئله را در هم درج کرده اند و فرموده اند: «لا یصح الوقف علی الجهات المحرمة» که دیروز خواندیم «و ما فیه اعانة علی المعصیة» یعنی لا یصح الوقف در آن چیزی که وقف بر جهت محرم نیست ولی در آن اعانه بر معصیت است «کمعونة الزنا و قطع الطریق و کتابة کتب الضلال و کالوقف علی البیع و الکنائس و بیوت النیران لجهة عمارتها و خدمتها وفرشها و ...
| ||
31/02/1401/ وقف مسلم بر فقراء/ بحث در مسئله 40 در معنای الفاظی است که برای موقوف علیهم به کار می رود. حضرت امام ره می فرمایند:/«لو وقف مسلم على الفقراء أو فقراء البلد انصرف إلى فقراء المسلمین، بل الظاهر أنه لو کان الواقف شیعیا انصرف إلى فقراء الشیعة، و لو وقف کافر على الفقراء انصرف إلى فقراء نحلته، فالیهود إلى الیهود، و النصارى إلى النصارى و هکذا، بل الظاهر أنه لو کان الواقف مخالفا انصرف إلى فقراء أهل السنة، نعم الظاهر أنه لا ...
| ||
1/03/1401/ وقف مسلم بر فقراء/ بحث در تعیین مقصود از برخی عبارات واقف بود. مثلا اگر وقف کند بر فقراء، آیا مراد مطلق فقراء است یا خصوص فقراء مسلمین یا اگر واقف از کفار است خصوص فقراء کفار مراد باشد. لازمه اظهار نظر در این بحث تعیین تکلیف این بحث کلی است که کلمات واقف یا موصی یا ناذر باید بر چه چیزی حمل شود....
| ||
2/03/1401/ اقسام وقف بر فقراء/ بحث ما در برخی ظواهری بود که در کلام واقفین مطرح هست. بحث در این بود که اگر واقفی که مسلمان است وقف کند بر فقراء، آیا باید به همین عموم «الفقراء» که جمع محلی به «ال» است اخذ کرد و لذا بر همه افراد مختلف از جمله مسلمان و غیر مسلمان، و در بین مسلمین به مخالف و غیر مخالف با همه کثرات قابل تطبیق است؟ یا اینکه انصرافی در کار است؟/کلمات فقهاء تقریبا متفق بر این است که انصرافی در کار هست، لذا در چنین موا...
| ||
3/03/1401/ وجوب استیعاب افراد عنوان/ اگر واقفی وقف کرد بر عنوانی مانند فقراء، منتهی خود واقف در جائی باشد یا تصریح کند و یا کلامش منصرف باشد به مجموعه ای مانند فقراء این محله یا فقراء این قریه. و فقراء در این محله یا در این قریه محصور باشند، مثلا 50 نفر یا 30 نفر هستند. در این صورت وقتی وقف می کند بر فقراء، باید بین همه آنها توزیع شود. حال چه وقف تملیک عین باشد و چه تملیک منفعت، چون اگر عین هم تملیک نشود منفعت تملیک می شود. و بحث بر ...
| ||
8/03/1401/ تفصیل بین موقوف علیهم حاضر و غائب/ مسئله 42 درباره وقف کلی ای است که هم شامل حاضرین می شود و هم غائبین. در مسئله قبل بحث در محصور و غیر محصور بودن موقوف علیهم و حکم آنها بود ولی در این مسئله ابتدائا بحث بر سر حصر و غیر حصر نیست، بلکه بر سر حاضر و غائب بودن موقوف علیهم است. لذا پرسش این است که اگر عینی بر گروهی وقف شد که هم افراد حاضر دارند و هم افراد غائب،تکلیف چیست؟...
| ||
9/03/1401/ تفصیل بین موقوف علیهم حاضر و غائب/ بحث در مسئله 42 بود که اگر وقف کند بر فقراء قبیله ای مانند بنی فلان و کانوا متفرقین لم یقتصر علی الحاضرین بل یجب تتبع الغائبین. در جلسه گذشته عرض کردیم که جهاتی از بحث در متن حضرت امام ره وجود دارد و لازم بود قیودی را ذکر می کردند که دیگر تکرار نمی کنیم. در قدم اول باید ملاحظه نیت واقف بشود و در قدم دوم باید تحقیق شود این عنوان، جهت است یا خیر، سومین مطلب نیز این بود که باید بین حکم تکلیفی و وضعی ...
| ||
10/03/1401/ وجوب تتبع غائبین/ بحث ما در مسئله 42 کتاب تحریر الوسیلة بود که اگر وقف شود بر فقراء قبیله ای و فقراء این قبیله متفرقین در بلاد باشند آیا تتبع غائبین لازم است یا نه؟/مرحوم حضرت امام در متن فرمودند در مواردی که تعداد فقراء قبیله محصور و منحصر باشد، هم باید تتبع غائبین شود و هم لازم است حصه آنها نگه داشته شود، و حتی اگر احصاء این موقوف علیهم صعب هم باشد باید به مقدار امکان اقدام کنند، و اگر به حد حرج برسد لازم نیست....
| ||
16/03/1401/ مورد انصراف وقف بر مسلمین یا مؤمنین / در ذیل مسئgه 43 فرمودند اگر امامی وقف کند بر مؤمنین، حمل بر خصوص اثنی عشریه می شد. «ولو وقف الامامی علی المؤمنین اختص بالاثنی عشریة و کذا لو وقف علی الشیعة»./جلسه گذشته عرض کردیم که در کلمات فقهاء در این بحث اختلاف وجود دارد. برخی به همین صورت فرموده اند «لو وقف الامامی علی المؤمنین اختص بالاثنی عشریة» لکن برخی قید اجتناب از کبائر را اضافه کرده اند....
| ||
17/03/1401/ وقف بر سبیل الله / بحث ما در مسئله 44 کتاب تحریرالوسیلة بود، مرحوم حضرت امام در متن فرمودند:«لو وقف فی سبیل الله یصرف فی کل ما یکون وصلة الی الثواب و کذلک لو وقف فی وجوه البر»./خیلی از بزرگان از این مسئله به سرعت عبور کردند در حالی که به نظرم جهاتی از بحث وجود دارد:/نظر شیخ طوسی ره و اتباع ایشان در معنای سبیل الله/مرحوم شیخ طوسی و برخی دیگر از فقهاء زمان ایشان و برخی از تابعین ایشان فرموده اند در عنوان سبیل الله یک ...
| ||
22/03/1401/ وقف بر ارحام و اقارب / بیان شد که در این فقره جهاتی از بحث وجود دارد:/اولین نکته این است که از عبارات فقهاء که در جلسه گذشته بیان شد برداشت می شود که برخی از فقهاء عنوان ارحام و اقارب را در این فرع یکی دانستند، خصوصا عبارات صاحب مفتاح الکرامة که فرموده بود رحم، ذی رحم، قرابة، ذی قرابة همه اینها یکی هستند.[2]//نکته دوم بحث، لحاظ مقدمات کلی مانند توجه به نظر واقف و امثال آن است که قبل از ورود به این مسائل بیان کردیم. بناب...
| ||
23/03/1401/ وقف بر ارحام و اقارب / بحث در قسمت اول مسئله 45 که «لو وقف علی ارحامه أو اقاربه فالمرجع العرف» تمام شد. در ذیل این مساله فرمودند: «و لو وقف علی الاقرب فالاقرب کان ترتیبیا علی کیفیة طبقات الارث».[1] عرض کردیم که این حکم علی الظاهر به صورت کلی درست نیست. اولا باید به خود متکلم و واقف رجوع کنیم که مقصودش از اقرب فالاقرب چیست. ثانیا اگر هم دلیل خاصی موجود نباشد که چه چیزی را اراده کرده است، باید معنای عرفی اقرب فالاقرب را م...
| ||
